بریده‌هایی از کتاب فرهنگ، خرد و آزادی

این بد است که ما هنوز فیلسوف نشده، خود را صاحب رسالتِ تعلیم و هدایت و ارشاد فیلسوفان و متفکران و فقیهان و مفسران بدانیم و نسخه صلاح و اصلاح بنویسیم.

ما می‌توانیم به‌طریق عادی اطلاعاتی درباب فرهنگ‌ها و وضع زندگی اقوام و مردمان مناطق عالم به‌دست آوریم، اما فهم این عالم و آنچه در آن می‌گذرد بدون رجوع به‌فلسفه میسر نیست و برای شناخت غرب رسوخ در فلسفه ضرورت دارد.

ما معمولاً چون در آموختن فلسفه به‌اجزا و مسائل و نحوه استدلال توجه می‌کنیم و به‌تحقیق در آن اجزا و به‌رد و اثبات و نقض و ابرام می‌پردازیم، کمتر به‌اثری که جوهر و حقیقت یک فلسفه می‌گذارد پی می‌بریم.

هرجا تفکر نیست، یا قیل و قال با تفکر اشتباه می‌شود، نابسامانی و پریشانی و فساد ظاهر است

عالَم فیلسوف با عالَم هرروزی یکی نیست. درست است که فیلسوف هم مثل همه مردمان زندگی می‌کند و در آداب و عادات با دیگران شریک است، اما در احوال و اوقات تفکر به‌عالمی می‌رود که همه کس به‌آنجا راه ندارد.

فلسفه صرف بحث‌های انتزاعی نیست بلکه علم آغاز و انجام است؛ منتهی این علم آغاز و انجام بدون بحث‌های انتزاعی حاصل نمی‌شود. آنکه با فلسفه نپیوسته و از بیرون به‌آن نگاه می‌کند، صرف الفاظ و اصطلاحات و مفاهیم و معانی انتزاعی می‌بیند و فلسفه را لغو می‌خواند و گاهی که آن معانی را از متن بیرون می‌آورد و احیاناً به‌زبانی غیر فلسفی برمی‌گرداند، چه‌بسا که در نظر مردمان زشت و خلاف طبع سلیم جلوه کند.

معمولاً مردمی که بدون پروای از آینده در خواب و خیال عمر به‌سر می‌برند، از هرچه که آرامششان را برهم زند آزرده می‌شوند، چنان که مردم شهر سبا که مدام به‌عیش و طرب و عشرت مشغول بودند، به‌پیامبرانی که آنان را از فردای عسرت و مصیبت آگاه می‌کردند با لحن حاکی از آزردگی و به‌قصد سرزنش می‌گفتند: طوطی نُقل و شکر بودیم ما مرغ مرگ اندیش گشتیم از شما

سقراط نگفته است که فلسفه سود دارد بلکه آن را پاسدار و نگهبان وجود آدمی در هنگام سختی و بلا خوانده است. البته نظر سقراط این نبوده است که فلسفه در ایام سختی به‌کار می‌آید؛ او گفته است که اگر از گفتار فلسفی آزرده می‌شوید و اگر فیلسوف سخن تلخ می‌گوید برای آن است که زمان، زمان خفتن نیست.

در عصر ما شاید کسانی که حرص تطبیق دین برمشهورات عالم متجدد را دارند به‌کلام حضرت ختمی مرتبت استناد کنند که فرمود: «از علم بی‌فایده به‌خدا پناه می‌برم.» این‌ها ممکن است از بیان رسول‌الله نتیجه بگیرند که علم صرفاً علم معاش است و چون فلسفه به‌درد زندگی نمی‌خورد از سنخ همان علمی است که از آن باید به‌خدا پناه برد و حال آنکه اشارت ایشان به‌اطلاعات و دانستنی‌های بیهوده است که نه از سر ذکر و فکر به‌آن رسیده و نه به‌حکم ضرورتِ معاش کسب شده و انگیزه آن فی‌المثل کنجکاوی و بوالفضولی بوده است.

همیشه کارهای آسان را به‌آسانی نمی‌توان انجام داد. ظاهراً باز کردن چشم و گوش و دیدن و شنیدن خبرها و سخن‌ها دشوار نیست، بلکه همه می‌پنداریم که چشم باز و گوش باز داریم.