بریده‌هایی از کتاب توحید مفضل

ای مفضّل! فایده گریه کودکان را بشناس و بدان که در مغز آنها رطوبتی است که اگر باقی مانَد سبب مشکلات بزرگ و بیماری‌های سختی چون کوری و مانند آن می‌شود. گریه، این رطوبت را از سر کودکان به بیرون سرازیر می‌کند و تندرستی و سلامت چشم‌ها را در پی می‌آورد. مگر نه اینکه کودک از گریه خود سود بسیار می‌برد، امّا پدر و مادرش چون این حقیقت را به درستی درنمی‌یابند، می‌کوشند او را بی‌صدا کنند و با فراهم کردن خواسته‌هایش، او را از گریه بازدارند. آنها نمی‌دانند که گریه برای فرزندشان بهتر و خوش فرجام‌تر است.

بزرگ‌تر و گرامی‌تر از نعمت حافظه برای انسان، نعمت فراموشی است

خداوند فوق ادراک عقل است، همچنان که چشم آنچه را فوق مرتبه آن است، نمی‌بیند. اگر سنگی را ببینی که به هوا پرتاب شده، در می‌یابی که کسی آن را بالا انداخته و این، علمِ از طریق چشم نیست، بلکه ادراک عقلی است، زیرا عقل است که آن را تشخیص می‌دهد، و پی می‌برد که سنگ، خود به خود، بالا نمی‌رود و پرتاب نمی‌شود. نمی‌بینی چگونه چشمِ انسان در آن حدّ که هست می‌ایستد و پای از گلیم خویش درازتر نمی‌کند، عقل نیز چنین است و در معرفت خالق، از حدّ خود تجاوز نمی‌کند.

در آفرینش، چیزی بیهوده خلق نشده است.

ای مفضّل! با دقّت در خلقت برگ نظر کن. خواهی دید که در همه جای آن، رگ‌برگ‌هایی گسترده شده است. بعضی از آنها ضخیم‌اند و در طول و عرض برگ کشیده شده‌اند، و بعضی باریک‌اند و به شکلی دقیق و غیر قابل تشخیص، با رگ‌برگ‌های ضخیم، به هم بافته شده‌اند. اگر این برگ می‌بایست، همچون سازه‌های بشری، به دست انسان‌ها ساخته می‌شد، در طول یک سال هم، ساختن یک برگ به پایان نمی‌رسید، و به ابزار و حرکات و چاره‌جویی و مشورت‌هایی بسیار احتیاج می‌شد. امّا بنگر که تنها در مدّت چند روزِ اندک از فصل بهار، به اندازه‌ای برگ به‌وجود می‌آید که کوه‌ها و دشت‌ها و جای جای زمین را آکنده می‌سازد؛ بی‌حرکتی و کلامی، و تنها با اراده‌ای که در همه چیز نافذ است و فرمانی که همه آن را گردن می‌نهند.

چگونه است که اهمال و خود به خودی را در یک نقاشی بی‌حرکت و روح منکر می‌شوی، امّا آن را در انسان دارای روح و نطق انکار نمی‌کنی؟

چه بسیار نعمت‌هایی از این دست که انسان می‌تواند شماره کند؛ بلکه آنچه قابل شمارش نیست و مردم نمی‌دانند، بسی افزون‌تر است از آنچه می‌دانند و می‌شمارند.

پس کسی که خداوند او را نعمتِ معرفتِ خویش عطا کرده و به دین خود هدایت فرموده و توفیقش داده که تدبیر نهفته در آفرینشِ پدیده‌ها را به تأمّل بنشیند، و با تمسّک به دلالت روشنی که بر صانع عالم گواهی می‌دهد، به تدبیر دقیق و تعبیر درستی که همه به‌خاطر آن خلق شده‌اند، آگاهی یابد، شایسته است که خداوند را بر این نعمت، فراوان سپاس بگوید و از او بخواهد که بر این ستایش‌گری ثابت‌قدم بمانَد و نعمت‌های بیش‌تر بیابد، که خود فرمود: «اگر سپاس گویید، شما را بیفزایم و اگر کفران کنید، بی‌شک عذاب من سخت و دشوار است. »

لذّتی که انسان از دیدن چشم‌انداز زیبا و با طراوت گیاهان و درختان می‌برد، از هیچ منظره و تفرّج‌گاه دیگری برای او حاصل نمی‌شود.

سر انسان ارزشمندترین مکان برای حواس، و همچون مناره‌ای برای آنها به‌شمار می‌آید.