کتاب کیمیاگران صحنه

کتاب کیمیاگران صحنه؛ آزمایشگاه‌های تئاتر در اروپا نوشتهٔ میرلا شینو و ترجمهٔ یدالله آقاعباسی است و نشر قطره آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب کیمیاگران صحنه

پیش‌گامان در هر حوزه و رشته‌ای راه می‌گشایند و رهروان را طریق می‌نمایند. استادان بزرگ تئاتر نیز درختِ تناور این هنر را مراقبان‌اند تا دیگران به میوه‌ها برسند. این کیمیاگران زحمتِ خود می‌دارند و راحت ما هدف آن‌هاست.

کتاب کیمیاگرانِ صحنه یک‌بار دیگر نشان می‌دهد که تئاتر صرفاً جمع شدنِ چند نفر و آماده کردن کاری برای اجرا نیست و وجوه دیگری نیز دارد که بسا از رویدادِ شگفت‌انگیز و سرگرمی‌ساز، کارسازترند. هرچند این رویداد به‌تنهایی نیز انسان‌ساز است.

کتاب می‌گوید تاریخ تئاترِ قرن بیستم فقط تاریخ اجراها نیست، کافی است که عنوان هر کتاب تاریخی را با گزارش‌های آن دوره مقایسه کنیم تا ببینیم تاریخ‌نگاران چه بخش بزرگی از این کوهِ یخ را نادیده گرفته‌اند. آپیا، فوکس، استانیسلاوسکی، راینهارت، میرهولد، کوپو، این‌ها هنرمندانی هستند که با کارها و بوطیقاهای خود، که صرفاً نمی‌توان آن‌ها را به یک یا چند اجرا محدود کرد، تبدیل به تاریخ تئاتر قرن بیستم شده‌اند.

چه چیزی در این آزمایشگاه‌ها آماجِ جستجوست؟ به یک کلام: پرورشِ انسان. اینکه بداند کیست، کجاست، و آمدن و رفتن او را چه غایت و منظوری است. اینکه بداند تواناست و بتواند توانایی‌های خود را گسترش دهد. که بداند بی‌عشق و خرد، علف‌هرزی است در دست‌های بادِ بنیان‌کن.

شینو درنهایت با تأکید بر بعدِ پژوهشی و آزمایشگاهی کار می‌نویسد این بُعد به تئاتر کاربرد و هدفی نو بخشیده و آن را قادر ساخته که به‌مثابه جایی برای رشد درونی یا سیاسی، محلی برای تعالی، و یا صرفاً محلی برای بیان شرافتِ اخلاقی و جنسیتی و ارزشی برای فردِ کنندهٔ کار دیده شود.

این هدفی است که استادان تئاتر با بذل جان و تلاش خود در مسیر آن کوشیده‌اند. عمل و بوطیقای استادان بزرگ، ما را به نوع دیگری از تئاتر هدایت می‌کند که عنصر اساسی آن تعلیم‌وتربیت است. یعنی جستجو برای شکل‌گیری انسانی نو در تئاتر و جامعهٔ نوشده و متفاوت. در چنین وضعیتی دیگر نمی‌توان تئاتر را آموزش داد. شخص باید تحت تعلیم‌وتربیت قرار گیرد.

کتاب آکنده از خرده‌ریزه‌هایی از خردمندی، عشق و رنجِ مقدس است. زمانی کاشفیِ سبزواری نوشت هر که گام در این راه نهد، باید همه‌چیز را داند وگرنه از سرِ خود خبر ندارد و این دانایی همراه با تب و تاب و سوز و گدازی است که انسان را در کوره‌های آزمایشگاهش آبدیده و دوران‌ساز می‌سازد.

شینو به‌درستی نشان می‌دهد که آزمایشگاه تئاترخانهٔ گروهی است که قاعدهٔ آن‌ها پشتکار و همت و احترام به خود و دیگری و گشودنِ راه‌های نوست و درست در زمانی این‌ها را نشان می‌دهد که به‌راستی کیمیا شده‌اند.

هنرمندان و پژوهشگران در آزمایشگاه‌های تئاتر، دکتر فاستوس‌هایی نیستند که به‌حسرت ِعمرِ رفته بنشینند و روح خود را به‌هیچ شیطانی نمی‌فروشند. آن‌ها سرانجام، وارسته، پاک و ققنوس‌وار از آتش خود برمی‌خیزند و جهانی را به‌نور خود برمی‌افروزند. جهانی که همه تاریکی است.

خواندن کتاب کیمیاگران صحنه را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به دانشجویان رشتهٔ تئاتر و ادبیات نمایشی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب کیمیاگران صحنه

«کلیو بارکر گفته بود: کار پژوهش تئاتری درست مثل شناور شدن در میانهٔ اقیانوس و آویختن به جزیره‌ای از آشغال‌های کثیفِ بدبوست. آدم نمی‌داند به کجا دارد می‌رود. نمی‌داند آیا نتیجهٔ کارش قابل ارائه است یا خیر. بعد آن را ارائه می‌کند. گاهی تماشاگر به آدم می‌گوید که اجرا مناسب بود. یعنی چیزی منتقل شده است، اما ما نمی‌دانیم که چطور یا چرا گاهی هم تنها چیزی که باقی می‌ماند آشغال است.

این فرق واقعی بین آزمایشگاه تئاتر و آزمایشگاه دانش است که در آن درست تا آخر کار نمی‌دانی که آیا آنچه در لولهٔ آزمایش هست دلیلِ تجربهٔ موفق است یا خیر. در آزمایشگاهِ دانش حداقل می‌دانی که لولهٔ آزمایش حاوی یک ترکیب شیمیایی است، نه فقط قدری آب کثیف.

او سپس درمورد جان لیتل وود و کارگاه تئاتر در اوایل دههٔ ۱۹۶۰ در لندن سخن گفت: «کار کردن با جان لیتل وود تجربهٔ واقعاً بدی بود. بااین‌حال، این تجربه شالودهٔ کار مرا در این حرفه شکل داد. سر درنمی‌آوردم. کار قطعی نبود، آشوبناک و طاقت‌فرسا بود. مدام آه و ناله می‌کردیم و به هر طرف که سر می‌گرفتیم، می‌رفتیم. جان خودش نمی‌دانست، بااین‌حال ما از او پیروی می‌کردیم. مثل کوری بود که عصاکش کوری دگر شود. بدون هدف در اطراف پرسه می‌زدیم. بعد دستِ آخر به نمایشی می‌رسیدیم که شروع، میانه و پایان داشت: اوه، چه جنگ دوست‌داشتنی‌ای! اجرایی که یک دوره را نشان می‌کرد. می‌گفتند این نمایش هم تراژیک است و هم کمیک، می‌گفتند یک رویداد است. اما هیچ‌یک از ما نمی‌دانستیم چه‌کار کرده‌ایم که به چنین نتیجه‌ای رسیده‌ایم و باید چه‌کار بکنیم تا به نمایش دیگری با همین ارزش دست یابیم. هیچ اتفاقی قرار نبود بیفتد. بعد از آن ما فقط باید می‌چسبیدیم به جزیرهٔ زباله‌مان.»

کلیو گفت کار او با جان لیتل وود مهم‌ترین رویدادی بود که او بختِ شرکت در آن را داشته است. اما کار چنان طاقت‌فرسا بوده که او راهی جز دست برداشتن از آن نداشته است. بعد از آن فکر کرد شیوهٔ دیگری را در تئاتر تجربه کند و آن ابداعِ روشی بر مبنای نمایشنامه و بداهه‌سازی (بازی‌های تئاتری) برای معرفی به جوان‌ترها بود. سپس او مربی‌ای بین‌المللی شد و در سال ۱۹۵۵ فصل‌نامهٔ تئاتر را تحت عنوان فصل‌نامهٔ نوینِ تئاتر از نو زنده کرد که یکی از مهم‌ترین نشریه‌های تئاتری در جهان انگلیسی‌زبان‌هاست.»