بریده‌هایی از کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی(۱) از عصر حجر تا اسرار الئوسیس

و تجربۀ دینی اساس فرهنگ انسان را تشکیل می‌دهد. به عقیدۀ او تاریخ اندیشه‌های دینی، همان تاریخ روح انسان و فهم انسانی از معنای هستی است. اسطوره، داستان تاریخ مقدس و روایت شیوه‌ای است که قبل از آغاز زمان و فراتر از ساختارها و محدودیت‌های هستی تاریخی واقعیت مستقل خود را داشت. الیاده در همۀ آثار خود معتقد است که تجربۀ دینی استقلال خاص خود را دارد و به هیچ نحوۀ وجودی دیگری قابل تقلیل نیست. به عقیدۀ او، دین را باید به زبان خاص آن شناخت و نه صرفاً برحسب مقولات جامعه‌شناسی، روان‌شناختی یا دیگر شاخه‌های معرفت بشری.

در مناطق بین‌النهرینی از ستیز بین خدایان طبیعت،‌ اِل خدای سامی به تخت می‌نشیند؛‌ و آیندۀ دینی جدیدی به نام یهودیت را در نطفۀ خود می‌پروراند. به گفتۀ الیاده دین اسرائیل فی‌الواقع دین توراتی (مجموعۀ متن‌ها) است، یعنی از متونی متعلق به اعصار و جهت‌گیری‌های مختلف تشکیل می‌شود که بی‌گمان نمایانگر روایاتی دینی با قدمت بسیار زیادند. اما طی چندین قرن و در محیط‌های متفاوت دوباره تفسیر، تصحیح و تحریر شده‌اند. نویسندگان جدید، تاریخ دین اسرائیل را با ابراهیم شروع می‌کنند،‌ و این‌که خداوند او را برای تصاحب کنعان انتخاب کرد؛ و سپس در بازنویسی‌های جدیدتر تورات، روایات مربوط به کیهان‌آفرینی‌ها،‌ به‌غیر از توفان نوح را حذف کرده و صرفاً به تاریخ پرداخته‌اند، یعنی تاریخ رابطۀ خود با خداوند؛ از این‌رو خاستگاه‌ها حتی آفرینش انسان در دین یهودی چندان اهمیتی ندارد و فقط آنچه مهم است این‌که فرزندان اسرائیل باید مطیع و مومن به یهوه باشند. به‌عبارتی، عبرانی‌ها به تاریخ مقدس یعنی به روابط خود با خداوند بیش از تاریخ خاستگاه‌ها که رویدادهای حیرت‌انگیز و اسطوره‌های آغازین را روایت می‌کنند علاقه‌مند بودند.

انسان نتیجۀ نهایی تصمیمی است که در "آغازهای زمان" گرفته شد: کشتن برای زنده ماندن. خلاصۀ کلام، انسان‌نماها با گوشت‌خوار شدن موفق شدند نیاکان خود را پشت‌سر بگذارند.

ای پروردگار من، بنده‌ات را به خاک مذلت میفکن. خطاهای من هفت برابر این است. خطاهای مرا عفو کن."(۲۶) در سرودهای توبه‌آمیز گوینده خطای خود را می‌پذیرد و با صدای بلند به گناهان خود اعتراف می‌کند. این اعتراف با حرکات عبادی دقیق مانند زانوزدن، خضوع و "مالیدن بینی برخاک" همراه است. خدایان بزرگ ــ آن، اِن ـ لیل واِآ ــ به‌تدریج برتری خود را در عبادت از دست می‌دهند. عبادت‌کنندگان به جای مردوک یا خدایان ستاره‌ای خود، ایشتار و به ویژه شمش را مخاطب قرار می‌دهند.

ذکر، نام و واژۀ اورشلیم است که نام کهن منطقه‌ای در غرب آسیا و در اساطیر بین‌النهرینی است. برای مسلمانان زمانی این نام معروف شد که پیامبر تغییر قبله را اعلام می‌کند و در گردشی زبان‌شناختی در عربی، بیت مقدس (بیت‌المقدس) می‌شود. وگرنه اورشلیم واژه‌ای سومری است و در زبان عبری تبدیل به جروزالم یا یروزالم و همان دارالسلام به معنای مکان صلح شده است،

می‌کند: زمان خطی جای زمان ادواری را می‌گیرد؛ و دوم، پایان جهان نزدیک است و تنها نجات‌بخش در پایان دورۀ تاریکی از راه می‌رسد و جهان را از عدالت پر می‌سازد...

انسان فراخوانده می‌شود از نمونۀ اهورا مزدا پیروی کند اما در انتخاب خود آزاد است. او احساس نمی‌کند که بنده یا خادم خداوند است (آن‌گونه که پرستندگان وارونا، یهوه و الله می‌پذیرند که چنین باشند).

انسان ابزارساز (Homo Faber) درعین‌حال انسان بازی‌ساز (Homo Ludens)، انسان هوشمند (Homo Sapiens) و انسان دین‌ورز (Homo Religiosus) بود.

در نظر شکارچیان ابتدایی (۵) حیوانات مشابهت زیادی به انسان‌ها داشتند اما دارای قدرت‌های مافوق‌طبیعی بودند. آنان براین باورند که انسان می‌تواند به صورت حیوان درآید و برعکس؛ ارواح مردگان می‌توانند وارد بدن حیوانات شوند؛ و سرانجام این‌که، روابط مرموزی بین یک شخص خاص و یک حیوان خاص وجود دارد (این رابطه "ناگوالسیم" خوانده می‌شد.)

"هر ابداع و نوآوری با خود خطر مرگ دسته‌جمعی را نیز به همراه آورده است" (آندره وارانیاک). بی‌تحرکی فنی انسان‌های اولیه بقای آن‌ها را تضمین می‌کرد.