بریده‌هایی از کتاب تبیین عناصر ساختار وجودی انسان

اگر لازم است هر چند وقت یک بار خود، ذهنیت‌ها و اعتقاداتمان را از نو بسازیم. از همه مهم‌تر اینکه نگاه به خود را اصلاح کنیم و خودمان را حقیقتاً خلیفه خدا در زمین بدانیم و... اگر چنین کنیم، همانند گیاهان ما را به طور طبیعی از دل خاک، خارج می‌کنند، برگ می‌رویانند و در ازای رشدی که می‌کنیم به باردهی می‌رسانند و بعد از رویش، تازه زندگی آغاز می‌شود و به تدریج آنچه لازم است بفهمیم را می‌فهمیم.

در تزکیه باید: هر چیز سر جای خود باشد. هر خُلق ناسالم (ولو اینکه به ما تحمیل شده باشد) را از وجود خود حذف کنیم. هر عملی را که به صلاح ما نیست از دایره اعمال خود حذف نماییم. کار عبث و بیهوده انجام ندهیم. به آنچه از آداب و رسوم به ما تحمیل شده و درست نیست تن ندهیم. اگر می‌بینیم، درست ببینیم، یعنی همه چیز را همان‌طور که هست ببینیم. اگر می‌شنویم، حقایق را بشنویم. از حواس خود درست استفاده کنیم و آنها را بیکار نگذاریم. بدانیم دوره معینی در این دنیا هستیم و روزگار به سرعت ابر می‌گذرد. تصورات بیجا را در خود راه ندهیم. تخیلات منفی را از خود دور کنیم. استعدادهایمان را شناخته و آنها را از لابه‌لای غبارها و چه کنم چه کنم‌ها خارج کنیم. معیارها و ملاک‌های زندگی خود را تصحیح کنیم.

قبل از رسیدن به علم، مراحلی وجود دارد. حواس، خیال، وهم و عقل، مراتب رسیدن به علم حصولی هستند و تعقل و الهام منشأ علم حضوری است.

روایت ۵ قَالَ أَبُو عَبدِ الله علیه‌السّلام الخَیرُ کُلُّهُ فِی ثَلَاثِ خِصَالٍ فِی النَّظَرِ وَ السُّکُوتِ وَ الکَلَامِ فَکُلُّ نَظَرٍ لَیسَ فِیهِ اعتِبَارٌ فَهُوَ سَهوٌ وَ کُلُّ سُکُوتٍ لَیسَ فِیهِ فِکرَةٌ فَهُوَ غَفلَةٌ وَ کُلُّ کَلَامٍ لَیسَ فِیهِ ذِکرٌ فَهُوَ لَغوٌ فَطُوبَی لِمَن کَانَ نَظَرُهُ اعتِبَاراً وَ سُکُوتُهُ فِکرَةً وَ کَلَامُهُ ذِکراً وَ بَکَی عَلَی خَطِیئَتِهِ وَ أَمِنَ النَّاسُ شَرَّه. (بحار الأنوار، ج ‌۶۸، ص ۳۲۴) نیکی‌ها همه در سه خصلت جمع شده‌اند، نظر، سکوت و سخن. هر نظری که در آن عبرت نباشد بی‌فایده است، هر سکوتی که در آن تفکر نباشد غفلت می‌باشد، و هر سخنی که در آن ذکر نباشد بیهوده است. اکنون خوشا به حال آنهایی که نظرشان از روی عبرت، سکوتشان تفکر و کلامشان ذکر باشد و بر گناهش گریه کند و مردم هم از شر او در امان باشند.

قَالَ رَجُلٌ یَا رَسُولَ الله إِنِّی أَذنَبتُ فَقَالَ استَغفِرِ الله فَقَالَ إِنِّی أَتُوبُ ثُمَّ أَعُودُ فَقَالَ کُلَّمَا أَذنَبتَ استَغفِرِ الله فَقَالَ إِذَن تَکثُرَ ذُنُوبِی فَقَالَ عَفوُ الله أَکثَرُ فَلَا تَزَالُ تَتُوبُ حَتَّی یَکُونَ الشَّیطَانُ هُوَ المَدحُورَ وَ قَالَ إِنَّ الله تَعَالَی أَفرَحُ بِتَوبَةِ العَبدِ مِنهُ لِنَفسِهِ وَ قَد قَالَ إِنَّ الله یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ المُتَطَهِّرِینَ. (ارشاد القلوب، ج ۱، ص ۴۶) مردی عرض کرد: یا رسول الله من گناه کرده‌ام. فرمود: استغفار کن، یعنی از خدا طلب آمرزش کن! گفت: من به سوی خدا بازگشت نمودم و دوباره برگشتم. فرمود: هرگاه گناه کردی از خدا طلب آمرزش کن! گفت: در این هنگام گناهان من زیاد می‌شود. حضرت فرمود: عفو خدای متعال زیادتر است. آنقدر توبه بنده را قبول می‌فرماید تا اینکه شیطان را از او مأیوس و دور فرماید و فرمود: خدای متعال از توبه بنده خشنودتر می‌شود از خود بنده از توبه‌اش و به تحقیق خدای متعال فرموده است: به درستی که خدا دوست دارد توبه‌کنندگان را و دوست دارد کسانی را که تحصیل طهارت و پاکی می‌کنند.

قَالَ الامام علیّ علیه‌السّلام قُلُوبُ الرِّجَالِ وَحشِیَّةٌ فَمَن تَأَلَّفَهَا أَقبَلَت عَلَیهِ. ‌(نهج البلاغه، حکمت ۴۸)

قَالَ رَسُولُ الله صلی الله علیه و آله إِنَّ المَلَائِکَةَ یَمُرُّونَ عَلَی مَجَالِسِ الذِّکرِ فَیَقِفُونَ عَلَی رُءُوسِهِم وَ یَبکُونَ لِبُکَائِهِم وَ یُؤَمِّنُونَ عَلَی دُعَائِهِم وَ إِذَا صَعِدُوا إِلَی السَّمَاءِ یَقُولُ الله تَعَالَی مَلَائِکَتِی أَینَ کُنتُم وَ هُوَ أَعلَمُ بِهِم فَیَقُولُونَ رَبَّنَا أَنتَ أَعلَمُ کُنَّا حَضَرنَا مَجلِساً مِن مَجَالِسِ الذِّکرِ فَرَأَینَاهُم یُسَبِّحُونَکَ وَ یُقَدِّسُونَکَ وَ یَستَغفِرُونَکَ یَخَافُونَ نَارَکَ وَ یَرجُونَ ثَوَابَکَ فَیَقُولُ سُبحَانَهُ أُشهِدُکُم أَنِّی قَد غَفَرتُ لَهُم وَ آمَنتُهُم مِن نَارِی وَ أَوجَبتُ لَهُم جَنَّتِی فَیَقُولُونَ رَبَّنَا تَعلَمُ أَنَّ فِیهِم مَن لَم یَذکُرکَ فَیَقُولُ سُبحَانَهُ قَد غَفَرتُ لَهُ بِمُجَالَسَةِ أَهلِ ذِکرِی فَإِنَّ الذَّاکِرِینَ لَا یشفی (یَشقَی) بِهِم جَلِیسُهُ. (ارشاد القلوب، ج ۱، ص ۱۵۱)

قَالَ الامام علیّ علیه‌السّلام أَلَا وَ إِنَّ مِنَ البَلَاءِ الفَاقَةَ وَ أَشَدُّ مِنَ الفَاقَةِ مَرَضُ البَدَنِ وَ أَشَدُّ مِن مَرَضِ البَدَنِ مَرَضُ القَلبِ أَلَا وَ إِنَّ مِنَ النِّعَمِ سَعَةَ المَالِ وَ أَفضَلُ مِن سَعَةِ المَالِ صِحَّةُ البَدَنِ وَ أَفضَلُ مِن صِحَّةِ البَدَنِ تَقوَی القَلبِ. (نهج البلاغه، حکمت ۳۸۸)

بدین ترتیب می‌توان آیات و روایات را با توجه به ساختار وجودی انسان به چهار دسته کلی تفکیک کرد: الف. گروهی که به بیان قوانین ثابت هستی می‌پردازند. ب. گروهی که به نحوه شکل‌گیری ادارک در انسان اشاره می‌نمایند و او را در به دست آوردن انواع علوم حضوری و حصولی راهنمایی می‌کنند. ج. گروهی که به مراتب فعل و عمل و خصلت‌ها و ذائقه‌های انسان اشاره‌می‌کنند. د. گروهی که حب و بغض و توجه کلی انسان را نسبت به خود، قوا و نعمت‌های درونی و بیرونی متوجه نموده و او را از غفلت و نسیان، خارج و به مرحله ذکر می‌رساند. این تقسیم‌بندی به معنای حد زدن به آیات و روایات نیست؛ بلکه به معنای این است که در نگاه اولیه و ظاهری، می‌توان آنها را به گروه‌های فوق تفکیک کرد.

بدین ترتیب می‌توان آیات و روایات را با توجه به ساختار وجودی انسان به چهار دسته کلی تفکیک کرد: الف. گروهی که به بیان قوانین ثابت هستی می‌پردازند. ب. گروهی که به نحوه شکل‌گیری ادارک در انسان اشاره می‌نمایند و او را در به دست آوردن انواع علوم حضوری و حصولی راهنمایی می‌کنند. ج. گروهی که به مراتب فعل و عمل و خصلت‌ها و ذائقه‌های انسان اشاره‌می‌کنند. د. گروهی که حب و بغض و توجه کلی انسان را نسبت به خود، قوا و نعمت‌های درونی و بیرونی متوجه نموده و او را از غفلت و نسیان، خارج و به مرحله ذکر می‌رساند.