کتاب دستور زبان فارسی

کتاب دستور زبان فارسی نوشتهٔ امید طبیب زاده است. نشر مرکز این کتاب را منتشر کرده است.

درباره کتاب دستور زبان فارسی

در کتاب دستور زبان فارسی (بر اساس نظریهٔ گروه‌های خودگردان در دستور وابستگی) و در چارچوب نظریهٔ صورت‌گرای وابستگی، هر ساخت نحوی در زبان فارسی نوشتاری رسمی، به هسته و وابسته‌هایش تجزیه می‌شود و روابط وابستگی میان آن‌ها نمایش داده می‌شود. تلاش برای ارائهٔ تحلیلی مدلل و مبتنی بر روابط وابستگی، در نهایت نویسنده را به نظریه‌ای رساند که تحت‌عنوان نظریهٔ «گروه‌های خودگردان» از آن یاد کرده است. دو فرض اصلی این نظریه چنین است که اولاً هر ساخت نحوی، چه جمله باشد و چه گروه‌ کوچک‌تری همچون گروه اسمی یا صفتی و غیره، در نهایت فقط از پنج نوع عنصر تشکیل می‌شود که عبارتند از یک هسته، به‌علاوهٔ صفر تا چهار وابسته (شامل یک تا چند متمم اجباری، متمم اختیاری، افزودهٔ خاص و افزودهٔ عام)؛ ثانیاً روابط نحوی در درون هر ساخت صرفاً از طریق شرحِ روابط وابستگی در میان همین پنج عنصر نمایش داده می‌شود. امید طبیب زاده این کتاب را برای دانشجویان رشته‌های ادبیات فارسی، زبان‌شناسی و پردازش زبان (رشته‌های کامپیوتر) در مقاطع تحصیلی مختلف از کارشناسی تا دکتری و به‌عنوان یک منبع ارزشمند و مفهومی برای تحقیقات و مطالعات در زمینهٔ دستور زبان فارسی نوشته است. او زبان‌شناس و مترجم و استاد زبان‌شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و عضو پیوستهٔ فرهنگستان زبان و ادب فارسی بوده است.

خواندن کتاب دستور زبان فارسی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به دوستداران مطالعه درمورد دستور زبان فارسی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب دستور زبان فارسی

«همۀ اسم‌ها وابسته‌هایی می‌گیرند، اما فقط تعداد اندکی از اسم‌ها که آنها را اسم‌های گزاره‌ای (predicative noun) می‌نامیم، متمم می‌گیرند. اسم‌های گزاره‌ای شامل تمام مواردی هستند که در دستورها تحت عنوان مصدرها (مثلاً «آمدن، تحویل دادن، خرید کردن، دیدن، رفتن، کنار آمدن»)، اسم مصدرها (مثلاً «اغفال، پیگیری، خدمت، رفتار، سنجش، کوشش، یادگیری») و حاصل مصدرها یا اسم‌های حالت (مثلاً «خوبی، سفیدی، کودکی، مردی و وحشیگری») از آنها یاد می‌شده است (مخصوصاً رک. صادقی و ارژنگ ۱۳۵۸: ۹۷). بنابراین در مجموع می‌توان گفت که عمدتاً اسم‌های مشتق از فعلی (deverbal) که ساخت ظرفیتی فعلِ پایۀ خود را به‌طریقی حفظ کرده‌اند، و نیز اسم‌هایی که با پسوند «ی» یا «گری» مصدری ساخته شده‌اند متمم می‌گیرند. علاوه بر اینها اسم‌هایی چون «پایان، درخواست، تقاضا و هدف» نیز که دارای ساخت ظرفیتی هستند، در زُمرۀ اسم‌های گزاره‌ای قرار می‌گیرند.

چنانکه گفتیم اسم‌های گزاره‌ای غالباً حاصل فرایند اسم‌گردانی از فعل هستند، و یکی از معروف‌ترین این فرایندها در زبان فارسی، مصدر است. مثلاً فعل مرکب «کنار آمدن» دارای ساخت ظرفیتی زیر است:

الف. کنار آمدن (فعل مرکب): <فا، متح «بایی»، (متح «بری»)>:

ب. [[او فا]، [با علی متح]، [بر سر پول متح]، [کنار آمد] جمله]

و وقتی مصدر این فعل درمقام هستۀ یک گروه اسمی به‌کار می‌رود، متمم‌های فوق را با تغییری در صورت بعضی از آنها حفظ می‌کند:

الف. کنار آمدن (مصدر): <متمم اضافه‌ای، متح «بایی»، (متح «بری»)>:

ب. [[کنار آمدن]، [او متا]، [با علی متح]، [بر سر پول متح] گروه اسمی]

اسم مصدرها ازجملۀ دیگر اسم‌هایی هستند که دارای ساخت ظرفیتی می‌باشند. مثلاً ساخت ظرفیتی اسم گزاره‌ای «خدمت» به‌شکل زیر است:

الف. خدمت: < متمم اضافه‌ای، متح «به‌ای»/ «دری»>:

ب. [[خدمت]، [او متا]، [به دانشگاه متح] گروه اسمی]

پ. [خدمت]، [او متا]، [در دانشگاه متح] گروه اسمی]

قبلاً به سه متمم حرف اضافه‌ای، اضافه‌ای و بندی برای اسم در زبان فارسی اشاره کردیم، حال در این قسمت با تمرکز و دقت بیشتری به بحث دربارۀ متمم‌های اسم می‌پردازیم. ابتدا راهی برای تشخیص متمم‌های اجباری اسم از بقیۀ وابسته‌های اسم معرفی می‌کنیم، سپس دربارۀ مسئلۀ متمم‌های اختیاری اسم سخن می‌گوییم، بعد به برخی ویژگی‌های ساخت‌های ظرفیتی اسم می‌پردازیم و پس از آن به‌اختصار به فرایندهای اسم‌گردانی از فعل می‌پردازیم، و بالاخره در پایان انواع متمم‌های اسم را شرح می‌دهیم.»