کتاب تذکره‌ی اربیل؛ وقایع نامه‌ی آربلا

وقایع‌نامۀ آربلا یا تذکرۀ اربیل که در اصل متنی به زبان سریانی است، از منابع بکری است که می‌تواند در شناخت دورۀ متأخر اشکانیان و اوایل سلسلۀ ساسانی مفید باشد و چشم‌انداز تازه‌ای برای نگریستن به آن دوران در اختیار پژوهنده قراردهد. نگارندۀ این اثر شناخته شده نیست و مطالب آن مربوط به حوزۀ جغرافیایی مشرق فرهنگ سریانی است. این کتاب دوره‌ای از تاریخ ایران را از نگاه مسیحیانی در اختیار خواننده قرار می‌دهد که غالباً در معرض تعقیب‌و آزار از سوی دستگاه حکومت مرکزی و یا نمایندگان محلی حکومت ایران بودند و اخبار دین مسیح را در آربلا یا اربیل از سال‌های آغازین مسیحیت تا میانه قرن ۶ میلادی برای ما بازمی‌گوید. این تذکره شامل بیست فصل کوتاه و بلند دربارۀ احوال نخستین اسقف‌های اربیل است که با شرحی از احوال اسقف پقیدا آغاز می‌شود که در سال ۱۰۴ م عهده‌دار سمت اسقفی شد و با شرح حال حنانه، بیستمین اسقف اربیل (وفات: ۵۴۴ م)، پایان می‌پذیرد. آشنا کردن خواننده با سلسله مراتب مسیحی و آگاه کردن او از چند و چون زندگی و روزگار مسیحیان ایرانی آن عصر ویژگی برجسته این کتاب است. تاریخ مسیحیان ایران مانند پیروان دیگر ادیان، آیین‌ها و فرقه‌ها، و نیز مانند تاریخ اقوام ساکن سرزمین ایران هنوز چنان که باید نوشته نشده است. ویژگی دیگر این متن، روایت دست اولی است که از نگاه مسیحیان به مغان و موبدان، و نگاه موبدان به مسیحیان و روابط این دو گروه از رهبران دینی دارد. همانطور که اشاره شد، این کتاب متنی سریانی بوده است که محمود فاضلی بیرجندی گزارشی از متن انگلیسی آن را در این کتاب به خوانندۀ فارسی‌زبان تقدیم کرده است.