بریده‌هایی از کتاب چگونه درباره کتاب‌هایی که نخوانده‌ایم حرف بزنیم؟

رابطۀ ما با کتاب‌ها، نه فرایندی پیوسته و همگن (به پنداشت برخی منتقدان ادبی) است و نه عرصۀ نوعی آگاهی روشن از وضعیت خویشتن. رابطۀ ما با کتاب‌ها قلمرویی مه‌آلود است که ارواح حافظه بر آن فرمان می‌رانند، و ارزش واقعی کتاب‌ها در توانشان برای حضور شبح‌گون در این قلمرو نهفته است.

مونتِنیْ متن را از آنِ خود کرده و به سرعت آن را فراموش می‌کند، انگار که کتاب صرفاً وسیله‌ای گذرا برای رساندن نوعی حکمت کلی به او بوده است و پس از پایان عملیاتش، می‌تواند از بین برود.

برای شناختن انگور و کیفیت شراب لازم نیست همۀ خُمره را بنوشیم. ظرف نیم ساعت به سادگی می‌توان فهمید آیا کتاب کمترین ارزشی دارد یا کلاً بی‌ارزش است. اگر کسی غریزۀ فُرم‌شناسی داشته باشد، ده دقیقه هم بس است. چه کسی مایل است در سراسر یک کتاب راکد دست و پا بزند؟ همین که آن را مزّه کنیم کافی است، یا به نظرم بیش از حد کفایت هم هست

بر هر کتابی منطقِ خاصی حکمرانی می‌کند

این رویارویی با بی‌شمار کتابِ در دسترس، مشوقی است تا هیچ کتابی نخوانیم.

. اما همین‌طور که پیش می‌رفتیم و می‌رفتیم، از کتاب‌دار پرسیدم چند کتاب در این کتابخانۀ دیوانه‌کننده دارند. فکر می‌کنی چه پاسخ داد؟ سه و نیم میلیون کتاب. ما تا آنجا حدود هفتصد هزار کتاب را پشت سر گذاشته بودیم، اما ذهنم هنوز مشغول حساب و کتاب بود. از جزئیات بگذریم. کمی بعد در دفتر، با کاغذ و مداد حساب کردم: ده هزار سال به درازا می‌کشد تا برنامۀ کتاب‌خوانی‌ام محقق شود. این رویارویی با بی‌شمار کتابِ در دسترس، مشوقی است تا هیچ کتابی نخوانیم. در برخورد با چنین شماری از کتاب‌ها که کمابیش همه‌شان ناخوانده می‌مانند، گویی ناگزیر باید به این نتیجه رسید که حتی یک عمر کتاب‌خوانی نیز سرانجام بیهوده است.

جدی‌ترین و کامل‌ترین نوع کتاب‌خوانی نیز پس از پایان مطالعه به سرعت دچار دگردیسیِ «جمع‌بندی از کتاب» می‌شود. برای فهم این مسئله، باید بُعدی از مطالعه را در نظر بگیریم که بسیاری نظریه‌پردازان نادیده گرفته‌اند: بُعد زمان. مطالعه فقط به معنای آشناسازی خود با یک متن یا به دست آوردن دانش نیست؛ بلکه از همان آغاز، فرایند ناگزیرِ «فراموشی» است. حتی همین‌طور که در حال کتاب خواندن هستم، فراموش کردن آنچه خوانده‌ام را هم آغاز کرده‌ام و این فرایند گریزناپذیر است. این فرایند به جایی می‌رسد که انگار هرگز کتاب را نخوانده‌ام و بدین ترتیب، عملاً، خود را میان کتاب‌نخوان‌ها می‌یابم، همان جایی که باید از آغاز می‌ماندم. در این نقطه، اینکه بگویم کتابی را خوانده‌ام اساساً معنایی کنایی دارد. در بحث کتاب‌ها، ما هیچ‌گاه بیش از یک بخشِ خواه کوتاه یا بلند را نمی‌خوانیم، و آن بخش نیز دیر یا زود محکوم به زوال است. پس آنگاه که از کتاب‌ها برای خودمان و دیگران حرف می‌زنیم، دقیق‌تر آن است که بگوییم دربارۀ خاطره‌های تقریبی‌مان از کتاب‌ها که در پی شرایط زندگی بازآرایی شده‌اند، سخن می‌گوییم.

ژرف‌نگری دربارۀ کتاب‌های ناخوانده و بحث‌ از آن‌ها کار بسیار دشوارتری است؛ زیرا خودِ مفهوم «نخواندن» مبهم است و بنابراین دشوار می‌توان فهمید که آیا وقتی می‌گوییم کتابی را خوانده‌ایم، درست گفته‌ایم یا نه. همین سؤال مبتنی بر این فرض است که مرزی روشن میان خواندن و نخواندن وجود دارد، در حالی که بسیاری از شیوه‌های برخورد ما با متن، به‌راستی در میانۀ این دو قرار دارند.

برای اینکه بدون شرمندگی دربارۀ کتاب‌های نخوانده حرف بزنیم، باید خود را از بند تصویر سرکوبگرِ «سواد فرهنگی بی‌نقص» که خانواده و مدرسه بر ما بار می‌کنند برهانیم؛ که حتی با عمری تلاش برای رسیدن به این رؤیا نیز کاری از پیش نخواهیم برد. راست‌گویی به خودمان بیشتر از راست‌گویی به میل دیگران اهمیت دارد و تنها کسانی به آن می‌رسند که خود را از قیدِ «فرهیخته به‌نظررسیدن» رها کرده باشند؛ همان قیدی که در درون بَردۀ اوییم و اختیار ما را به دست گرفته است.

با افزایش سواد فرهنگی، تهدید «گم شدن در کتاب‌های دیگران» نیز هویدا می‌شود؛ همان تهدیدی که باید از آن بگریزیم تا بتوانیم کتابی دست‌اول و از آنِ خودمان بنویسیم. فرانس، که هیچ‌گاه مسیری ویژۀ خود ترسیم نکرد، تجسم آسیبی است که از کتاب‌خوانی حاصل می‌شود