بریده‌هایی از کتاب منتخب مکالمات

استاد گفت: «کسی که اراده آسمان را نمی‌شناسد، آزاده نيست. کسی که آداب و رسوم آزادگی را نمی‌شناسد، نمی‌تواند پايه محکمی برای زندگی داشته باشد و کسی که معنی سخن‌ها را نمی‌فهمد، مردمان ديگر را نمی‌تواند به خوبی بشناسد.» (20، 3)

استاد گفت: «در ميان آزادگان رقابت راه ندارد، مگر در تيراندازی، ليکن ايشان در اين کار نيز همديگر را محترم می‌شمارند و هنگامی که به ميدان تيراندازی يا پس از ورزش به محل رفع تشنگی می‌روند، جای خود را به يکديگر تقديم می‌کنند. حتی در موقع همچشمی و رقابت نيز نجابت خود را از دست نمی‌دهند.»

مريدان و پيروان خود را همواره به نواختن آلات موسيقی و ياد گرفتن و خواندن آوازها و سرودها تشويق و ترغيب می‌نمود.

در نظر کنفوسيوس آدميزاد بر حسب طبيعت نيک‌منش است، ليکن هوی و هوس‌های نفسانی و سرمشق‌های بد، فطرت و دل پاک او را آلوده و بدمنش می‌سازد. از اين‌رو تعليم اخلاق نيک، نخستين وظيفه حکومت‌هاست. شهريار يا خاقان، نخستين مربی و معلم نوع بشر در روی زمين است.

او زنده کردن عظمت فکری و معنوی چين را به وسيله نشر داستان‌های عهد باستان، «روش نيک» برای آينده درخشان ملک و ملت می‌ناميد.

مقصد بلند کنفوسيوس اين بود که کاخ زندگی ملت، خود را بر روی يک بنيان محکم عقلی آن چنان استوار سازد که هر يک از افراد ملت به وسايل زندگی خود به آسانی دسترسی يابد و کامياب شود و وظيفه خدمت به جامعه را با کمال شرافت به جا بياورد.

اسم‌ها با مسمی، و افکار و عقايد با اعمال، و تصورها با شکل‌ها، و صورت‌ها يعنی علامت‌ها و رمزها با اصل‌ها و حقيقت‌ها بايد مطابقت کامل داشته باشند و اين مطابقت و موافقت بايد درهرحال و زمان مانند آفتاب و در همه جا نمايان و درخشان گردد. اگر اين حال در يک مملکت و در ميان يک ملت جامه عمل نپوشد در آن مملکت و ملت هرج و مرج سياسی و پريشانی در زندگی افراد و جامعه فرمانروا می‌شود و درخت نيک‌بختی و آسايش را از ريشه برمی‌کند و ملت و دولت را دچار بدبختی و انقراض ابدی می‌سازد.

يقين اعتقاد کامل داشت به اين‌که نيک‌بختی و ترقی و رونق تمدن ملت چين و بلکه همه ملت‌های روی زمين بسته به صلاح نفس و پاکی طينت و دل و فضيلت اخلاقی پادشاهان و حکمرانان است. از اين‌رو در همه جا و با هر يک از رجال سياسی در گفتار و کردار خود کمال محبت و لطف و خوش‌رويی و متانت را، چنان که شايسته حکمت و دانايی بود، به جا می‌آورد.