کتاب قصه گوی بلخ

کتاب قصه گوی بلخ پژوهش و نوشتهٔ بهروز مهدی زاده است و نشر مرکز آن را منتشر کرده است. قصه گوی بلخ، شکل‌شناسی قصه‌های مثنوی است.

درباره کتاب قصه گوی بلخ

موضوع کتاب قصه گوی بلخ شکل‌شناسی قصه‌های مثنوی با بررسی عناصر روایت، شخصیت، توصیف و واقعیت داستانی است.

ریخت‌شناسی در ادبیات عبارت از تحقیق در ساختارهای آثار ادبی و شناساندن اشکال و گونه‌های آن اسـت. هر نوع تقسیـم‌بندی در حوزه‌ٔ ادبیات که بتواند آثار ادبی را براساس شاخصه‌هـایی از یکدیگر متمـایز کند، از مقولهٔ شکل‌شناسی است.

مبنای تحلیل این کتاب صرفاً متوجه ساختـار شکل قصه‌هـای مثنوی است نه محتوای آن‌ها و بر چهار عنصـر واقعیت داستانی، روایت، شخصیت و توصیف تکیه دارد.

«ریخت‌شناسی قصه‌های مثنوی» در کتاب حاضر، شامل بررسی شکل‌شناسانه و ساختاری هر نوع روایتی (اعم از قصه، تمثیل، حکایت، داستان‌گونه و...) خواهد بود؛ هر روایتی که از نقطه‌ای شروع و به نقطه‌ای ختم شده باشد. همچنین، از پرداختن به شکل‌شناسی محتوا و درونمایه‌های عرفانی که اساس مضمونی قصه‌های مثنوی را در بر می‌گیرد، پرهیز شده است؛ زیرا احتمال بیراهه‌روی و کلی‌گویی در آن مسیر کاملا منتفی نیست. 

هر زاویهٔ نامکشوف، هر روایت پنهانِ پرده برپوشیده، هر گفت‌وگوی بازگو نشده و هر منظر و مدخل تازه‌ای که بر مبنای نظریه‌های نقد ادبی جدید و کهن و شیوه‌های داستان‌پردازی قابل تأویل و گسترش باشد، به اتفاق، مصادیق اهداف این کتاب خواهند بود و چه بسا در این راه منطق‌های معتادگریز متعددی محور مباحث و مداخل کلی و فرعی کتاب قرار گیرند.

تعدد و تنوع چشمگیر قصص و تمثیلاتِ مجمل و مفصل مثنوی (از قبیل قصه‌های طولانی نظیر «شیر و نخجیران»، «داستان اعرابی درویش»، «پادشاه جهود و نصرانیان» و... قصّه‌های درونه‌ای هم‌چون «بقال و طوطی»، «کر و بیمار»، «کبودی زن قزوینی» و... و داستانک‌هایی بیت‌محور مثل «باز و بط»، «موش و شتر و...» سبب می‌شود که هر کدام از آن‌ها را بتوان زیرمجموعهٔ بیش از یک مدخل در تقسیم‌بندی قرار داد. به تعبیری دیگر، از منظرهای متنوع و رویکردهای مختلف، امکان بررسیدن یک قصّه در مثنوی وجود خواهد داشت؛ به عنوان نمونه، یکی از دورنماهای فصول کتاب این است که مدخل‌هایی نظیر قصه‌های تیپ‌محور، قصه‌های شخصیت‌محور، قصه‌هایی که روایت آن‌ها تک خطی است، و نیز قصه‌هایی که روایت آن‌ها براساس تک‌گویی یا گفتارهای مقابله‌ای است، قابل طرح باشند. با این وصف، احتمال و امکان بررسی یک قصه از منظرهای گوناگون وجود دارد.

خواندن کتاب قصه گوی بلخ را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران رشتهٔ زبان و ادبیات فارسی و مثنوی‌پژوهان پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب قصه گوی بلخ

«در هر قصّه‌ای شخصیت‌های داستانی از حیث گفتار و شیوه‌های رفتاری متنوع و متعددند. همین موضوع ملموس و ظاهراً ساده نشان‌دهندهٔ این واقعیت است که وجود شخصیت‌های گونه‌نما در قصّه‌ها همواره موجب شده تا برابر عینی آن‌ها در جوامع مختلف، در هر دوره‌ای، به ذهن مخاطب قصّه‌ها متبادر شود. هم از این روست که پس از اتمام مطالعهٔ قصّه‌ای و در برخورد با مردم عادی کوچه و بازار، گاه حرکات و رفتار شخصیت‌های جهان واقع را نمایندهٔ واقعی و ملموس شیوه‌های رفتاری و گفتاری اشخاص داستانی می‌یابیم؛ شخصیت‌هایی که قبلا با آن‌ها در قالب واژه‌ها و عبارات بی‌جان و غیرواقعی متن قصّه آشنا شده‌ایم. در مواردی نیز به کرّات دیده‌ایم که رفتار و گفتار قهرمان یا شخصیت قصّه، ولو این که حیوان باشد (هم‌چنان که در نمونه‌های ادبیات تمثیلی از جمله مثنوی مولوی به وضوح دیده می‌شود) نمودار جالب و دقیقی برای تطبیق رفتارهای انسانی خارج از دنیای قصّه با آن‌هاست و به همین سبب است که اعمال و رفتار حیواناتی نظیر شیر، گرگ و روباه را در مثنوی، به ترتیب، مشابه رفتار انسان‌هایی خودبزرگ‌بین و تمامیت‌خواه، میانه‌رو و منصف و فانی شده و جان‌نثار می‌دانیم و به واقع، پایه و اساس تفسیر و تأویل روساخت قصّه‌های این‌چنینی برآمده از ظرفیت تطبیق‌پذیری اعمال حیوانات انسان‌نما در قصّه با رفتار شخصیت‌های انسانی خارج از دنیای قصّه است.»