کتاب صعود و سقوط ادبیات سیاسی در عصر بنی امیه

کتاب صعود و سقوط ادبیات سیاسی در عصر بنی امیه نوشته دکتر مجتبی زارعی و دکتر محمد جواد گودینی است. کتاب صعود و سقوط ادبیات سیاسی در عصر بنی امیه را انتشارات معارف منتشر کرده است. 

درباره کتاب صعود و سقوط ادبیات سیاسی در عصر بنی امیه

ادبیات سیاسی در عصر بنی‌امیه یادگار تلاشی است که شاعران و خطیبان فرقه‌های کلامی-سیاسیِ رایج در آن روزگار برای دفاع از اندیشه‌ها، باورها و گفتمان‌های خود برجای گذاشتند و کوشیدند تا با بهره‌گیری از شعر و خطابه، اندیشه‌های سیاسی و مدیریتی خود را جاودانه کنند.

ادبیات سیاسی در تاریخ اسلام، به‌ویژه در دورهٔ خلافت بنی‌امیه از جایگاهی عظیم برخوردار بوده است و در این دوران، شاعران و خطیبان بسیاری با انگیزه‌های سیاسی به سرودن شعر و سخن‌سرایی مشغول بوده‌اند. نمایش رقابت‌ها، نزاع‌ها، ستیزه‌جویی پیروان و گرایش‌های مقدمین در اندیشه‌ها و نحله‌های گوناگونی رخ داده است که همگی برای دستیابی به خلافت با یکدیگر رقابت می‌کردند و درصدد حذف دیگران یا تبلیغ مضامین عدالت‌خواهانه و اخلاقی-تربیتی بوده‌اند. 

روزگار بنی‌امیه عصر پرآشوبی بود که گروه‌ها و اندیشه‌های گوناگون همانند حزب اموی (به‌عنوان پیروان و هواداران جریان حاکم بر سرزمین‌های اسلامی)، جریان شیعی و علوی (به‌عنوان یکی از مخالفان سرسخت خلافت اموی که از پایگاه مردمی قابل‌قبولی برخوردار بود)، حزب زبیری (به‌عنوان رقیبی جدی برای خلافت بنی‌امیه) و حزب خوارج (به‌عنوان دشمنی ستیزه‌جو برای خلافت که برنامه‌ای برای ادارهٔ جامعه نداشت) در آن ظهور کردند و موجد شاعران و ادیبانی بود که در قالب این احزاب به بیان نظریات و عقاید خود می‌پرداختند و دیدگاه‌های کلامی، سیاسی و فکری‌شان را در شعرهایشان متبلور می‌نمودند.

در این کتاب به بررسی ادبیات سیاسی در عصر بنی‌امیه پرداخته شده است که خود بیانگر اعتلا و انحطاط در مفاهیم و راهبردهای مرتبط با ولایت و خلافت است. این کتاب در پنج فصل تنظیم و تقدیم شده و در ضمنِ آن، کوشش شده است تا شرایط سیاسی عصر بنی‌امیه و ویژگی‌های احزاب و گروه‌های سیاسی آن عصر بررسی شود و اشعار سروده‌شده با انگیزه‌های سیاسی نیز مورد تحلیل و واکاوی قرار گیرد.

خواندن کتاب صعود و سقوط ادبیات سیاسی در عصر بنی امیه را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به تمام علاقه‌مندان به تاریخ صدر اسلام پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب صعود و سقوط ادبیات سیاسی در عصر بنی امیه

 باتوجه‌به اینکه سیاست همان حکمرانی، تدبیر امور زندگانی مردم، زمامداری و هنر ادارهٔ جامعه است و سیاستمدار کسی است که به مدیریت امور جامعه و شهروندان یک جامعه همت گمارد۳؛ این گونهٔ ادبی بیشتر به حکمرانی، تدبیر امور مردم و ریاست بر آنان مربوط می‌شود.

ادبیات سیاسی (اعم از شعر، نثر، نمایش‌نامه، داستان، رمان و جز این‌ها) را می‌توان بازتابی از اوضاع و شرایط جامعه توصیف کرد که در قالب شعر، نثر، نمایش‌نامه، داستان‌های کوتاه و نظایر این‌ها نمود می‌یابد و در حمایت و یا مخالفت با جریان‌های گوناگون سیاسی ارائه می‌شود.

ادبیات عرب از دوران پیش از اسلام (عصر جاهلی) با مفاهیم و گزاره‌های سیاسی در ارتباط بود و یکی از مؤلفه‌های بنیادین در تبلور شعرها و خطبه‌های دوران جاهلی همان مفاهیم سیاسی بوده است؛ چراکه بخش قابل‌ملاحظه‌ای از شعر دوران جاهلی به فعالیت‌های قبیله‌ای و امور مرتبط با اداره و سرنوشت قبایل عرب، یعنی مسائلی همچون جنگ، صلح، قحطی و خشک‌سالی، فراوانی، رفاه مردم قبیله و جز این‌ها اختصاص یافته است.

بسیاری از رخدادهای سیاسی و اجتماعی عصر جاهلی همچون پیکارهای قبایل گوناگون شبه‌جزیره با یکدیگر، در اشعار شاعران جاهلی تجلّی یافته است و همچنین برخی رویدادهای مهم سیاسی، مانند نبردها و ستیزه‌جویی قبایل عرب (به‌ویژه نبرد داحس و غَبرا که میان دو قبیلهٔ عَبس و ذبیان به‌وقوع پیوست)، در سرودهٔ شاعران عصر جاهلی، ازجمله زهیربن‌ابی‌سلمی۴، ظهور یافته است.۵

از برخی زنان قریش همانند صفیّه و عاتکه و ام‌حکیم، دختران عبدالمطلب‌بن‌هاشم، نیز سروده‌هایی در زمینه‌های سیاسی و اجتماعی، ازجمله رثای پدرشان، عبدالمطلب که از کبائر قریش عصر جاهلی بود، برجای مانده است که در چارچوب اشعار سیاسی دوران جاهلی قابل‌بررسی است.۶

پس از ظهور دین مبین اسلام در شبه‌جزیرهٔ عربستان و پذیرش آن ازسوی قبایل گوناگون عرب، مفهوم شعر سیاسی رنگ و بوی تازه‌ای به‌خود گرفت و از امور رایج سیاسی همچون جنگ و صلح میان قبایل عرب توسعهٔ بیشتری یافت و شاعران فراوانی ظهور کردند که گزاره‌های سیاسی را در سروده‌های خود به‌کار می‌بردند.

شاعران و خطبه‌سرایان بسیاری پیدا شدند که به سرودن شعر و ایراد خطبه‌های سیاسی -که به‌عنوان یکی از انواع ادبی مهم در روزگار صدر اسلام و دوران خلافت ارزیابی می‌شود- و آنچه به حاکمیت و مدیریت جامعه با معیارهای دینی-اسلامی مربوط می‌شود، اقبال نشان دادند.

قریش دعوت رسول گرامی اسلام (ص) را نادیده انگاشت و با آن به‌مقابله برخاست. مشرکان قریش پس از هجرت، به‌مدت هشت سال با مسلمانان پیکار کردند و جنگ‌هایی همچون بدر، احد، احزاب (خندق) و جز این‌ها را بر پیامبر خدا (ص) و مسلمانان تحمیل کردند.

بزرگان و ثروتمندان قریش تنها به نبرد مسلّحانه با پیروان رسول اکرم (ص) بسنده نکردند و پیکار با مسلمانان را به صحنهٔ ادبیات، شعر و رجزخوانی نیز کشاندند. شاعران قریش که ازسوی بزرگان و ثروتمندان قریش موردحمایت بودند، پیامبر اسلام (ص) را در اشعار خود هجو و نکوهش می‌کردند و به نقد رسالت رسول خدا (ص) در اشعارشان می‌پرداختند۷؛ کسانی همچون عبدالله‌بن‌زبعری۸، ابوسفیان‌بن‌حارث، عمروبن‌عاص۹، ضراربن‌خطاب، ابوسفیان‌بن‌حرب۱۰ و دیگرشاعران مشرک. در مقابل، شاعران هوادار رسول خدا (ص) در واکنش به رفتار کفرآمیز مشرکان قریش و هجو رسول خدا (ص) در شعرهایشان بیکار ننشستد و به دفاع از آموزه‌های بلند و انسان‌ساز دینی-اسلامی و رسول گرامی اسلام (ص) پرداختند و پاسخ اشعار مشرکان قریش را با سروده‌های خود دادند۱۱؛ شاعرانی همچون حسّان‌بن‌ثابت انصاری، عبدالله‌بن‌رواحه، کعب‌بن‌مالک و کعب‌بن‌زهیر.

«حسّان‌بن‌ثابت انصاری» مشهور به شاعرالنبی، از قبیلهٔ خزرج و جزء شاعران مخضرم (شاعرانی که دوران جاهلی و اسلام را درک کرده‌اند) به‌شمار می‌رود. پدرش، مُنذربن‌حرام خَزرَجی، از بزرگان و اشراف قوم خود بود. حسّان در سروده‌هایش از رسالت پیامبر اکرم (ص) جانب‌داری می‌کرد و از او دیوان قطوری برجای مانده است. پس از ظهور اسلام و پذیرش دین مبین اسلام، حسان از مفاهیم و آموزه‌های اسلامی-قرآنی تأثیر شگرفی پذیرفت که این تأثیرپذیری در اشعارش آشکار است.