بریده‌هایی از کتاب بنیانی علمی برای جهان عقلانی

ایان باربور فیلسوف می‌نویسد: «ترکیب امکانی‌بودن و فهم‌پذیری است که ما را به کاوش برای یافتن صورت‌های پیش‌بینی‌نشده نظم عقلانی برمی‌انگیزاند.»

بن‌مایه پیچیدگیِ «زندگی» نه در قواعدش، که در تکرار آنهاست.

چهارصد سال پیش، علم با دین درگیر شد چون به نظر می‌رسید جایگاه گرم و نرم نوع بشر را در جهان هدفمندی که خداوند آن را طراحی کرده تهدید می‌کند. انقلابی که با کوپرنیک آغاز شد و با داروین به فرجام رسید، این پیامد را داشت که انسان‌ها را به کناره راند، حتی ناچیز کرد. بشر دیگر در کانون طرح بزرگ نبود، بلکه به جایی افتاده بود که در نمایش بی‌اعتنای کائنات، نقشی تصادفی و به ظاهر بی‌معنا به او سپرده شده بود؛ همچون سیاهی‌لشکری که برایش نقشی نوشته نشده و به‌طور دِیمی‌در گوشه‌ای از فیلمی‌عظیم قرار گرفته باشد. این منش اگزیستانسیالیستی ــ که زندگی انسان معنایی جز آنچه که انسان‌ها خود به آن می‌بخشند ندارد ــ بن‌مایه علم شده است. به همین دلیل است که مردم عادی علم را تهدید و تباه‌کننده می‌شمارند چون ایشان را از جهانی که در آن زندگی می‌کنند بیگانه ساخته است.

. «نظریه همه‌چیز» یافت نمی‌شود که هرگز بتواند بصیرت یک‌جا به دست دهد زیرا، دیدن همه‌چیز، به ندیدن هیچ‌چیز می‌انجامد.» [4]

آیا ما می‌توانیم از وجودی واجب و ضروری، فهمی‌بکنیم؟ از وجودی که دلیلِ بودنش را تماما در خودش داشته باشد؟ فیلسوفان بسیاری ادعا کرده‌اند که چنین اندیشه‌ای بی‌معنا یا نابسامان است. بی‌گمان انسان قادر به درک نهاد چنین وجودی نیست. ولی این خودبه‌خود بدین معنا نیست که مفهوم وجودِ ضروری، متناقض است.

در یک ثانیه پس از مهبانگ، حجم افق تنها کسری از شمار کنونی ذرات اتمی‌را در بر داشته است. در زمانِ به‌اصطلاح یک پلانک (43-10 ثانیه)، حجم افق حاوی تنها یک ذره اتمی‌بوده است. بنابراین، قدرت شمارگری جهان در زمان پلانک عملاً صفر بوده است. با پی‌گیری فلسفه لاندور تا نتیجه، این بدان معناست که سرتاسر ریاضیات در آن لحظه بی‌معنا بوده است. اگر چنین باشد، پس کوشش برای به کار گرفتن فیزیک ریاضی درباره جهان آغازین، به ویژه برنامه کامل کیهان‌شناسی کوانتومی، و نیز آغاز جهان که در فصل دوم شرح دادیم، همگی از معنا تهی می‌شوند.

موری ژل‌ـ مان یک بار به یاد من آورد که سامانه‌های ژرف می‌توانند شناخته شوند چون آنها سامانه‌هایی بوده‌اند که ما خواستار نگاه داشتن آنها بوده‌ایم. چیزهای کم‌عمق را به آسانی می‌توان بار دیگر ساخت. ما نقاشی‌ها، نظریه‌های علمی، آثار ادبی و هنری، پرندگان کم‌یاب، و الماس‌ها را ارج می‌نهیم چون تولید آنها دشوار است. خودرو، بلور نمک و قوطی‌های حلبی را کمتر بها می‌دهیم، چون اینها به نسبت کم‌عمق‌اند.

علم کاوشی است ارجمند و بارآور که به ما کمک می‌کند جهان را به شکلی عینی و روشمند درک کنیم

روزی ویلر ناخواسته درگیر نوعی از یک مسابقه بیست سؤالی شد. در بازی سنتی همگان بر سر واژه‌ای توافق می‌کنند و شرکت‌کننده باید دست‌بالا با بیست پرسش، پاسخ را بگوید. پرسش‌ها باید جوری باشند که تنها با آری یا نه پاسخ داده شوند. ویلر کارش را با پرسش‌های عادی آغاز کرد: بزرگ است؟ زنده است؟ و از این دست. در آغاز به پرسش‌های او بی‌درنگ پاسخ داده می‌شد ولی در ادامه بازی، پاسخ‌ها کندتر و با درنگ بیشتر داده می‌شدند. سرانجام ویلر بخت خودش را آزمود: «ابر است؟» جواب آمد: «آری!» آنگاه همگان به خنده افتادند. دوستانش گفتند برای این که سربه‌سر او گذاشته باشند هیچ واژه‌ای از پیش انتخاب نکرده بلکه توافق کرده بودند پرسش‌های او را به طور کاملاً بختی پاسخ دهند تنها با این قید که هر پاسخی با پاسخ‌های پیشین سازگار باشد. با این‌همه، پاسخی پیدا شد. این پاسخِ آشکارا امکانی، از پیش معین نشده بود ولی دلبخواه هم نبود چون بخشی از آن به پرسش‌های برگزیده ویلر و بخش دیگر به بخت محض مربوط می‌شد.

منابع موجود در محدوده افق در گذشته کمتر بوده است زیرا با حرکت نور به سوی دوردست‌ها، افق نیز با گذشت زمان گسترش می‌یابد. این بدان معناست که ریاضیات وابسته‌به‌زمان است؛ مفهومی‌که یکسره در تعارض با دیدگاه افلاطونی است که گویا حقایق ریاضی متعالی، جاوید، و بی‌زمان‌اند.