بریده‌هایی از کتاب بنیانی علمی برای جهان عقلانی

این مثال دیگر نخ‌نما شده که گفته می‌شود اگر به میمونی هم به اندازه کافی وقت بدهیم آثار شکسپیر را تایپ خواهد کرد.

بارو می‌نویسد، «بدون پرورش تراکم‌های الگوریتمیِ داده‌ها، علم با تمبرجمع‌کنی برابر می‌شود؛ یعنی با گردآوری بی‌تمیز هر امر واقع دم‌دستی. علم بر پایه این باور استوار است که کیهان به لحاظ الگوریتمی‌تراکم‌پذیر است و اوج نمایشی این باور نیز پژوهش مدرن برای «نظریه همه‌چیز» است، باور به این که نمایشی کوتاه از منطق پنهان ویژگی‌های «کیهان» وجود دارد که بشر می‌تواند آن را به گونه‌ای کرانمند صورتبندی کند.»

من از آن دسته دانشمندانی هستم که به مذهب سنتی پایبند نیستند ولی این را نیز نمی‌پذیرم که کیهان یک تصادف بی‌هدف است. من از رهگذر کار علمی، هرچه فزاینده‌تر به این باور رسیده‌ام که جهانِ فیزیکی را نبوغی بس شگفت‌آور برساخته که من نمی‌توانم بپذیرم فقط یک واقعیت بی‌شعور است. به نظر من چنین می‌نماید که باید تبیین ژرف‌تری در لایه‌های زیرین وجود داشته باشد. این که کسی بخواهد این تبیین ژرف‌تر را خدا بنامند موضوعی است که برمی‌گردد به دیدگاه و تعریف. افزون بر این، رسیده‌ام به این که ذهن (منظور آگاهی هوشیارانه از جهان است) تصادفی بی‌معنا در طبیعت نیست بلکه وجهی از واقعیت است که مطلقا زیربنایی است.

علم، نه تنها انسان را محصول تصادفیِ نیروهای فیزیکی کور نمی‌شمرد، بلکه وجود ارگانیسم‌های آگاه را ویژگی بنیادین جهان می‌داند. ما به طور ژرف، و به باور من معنادار، در قوانین طبیعت نوشته شده‌ایم. من همچنین علم را بیگانه‌ساز نمی‌دانم. برعکس، علم کاوشی است ارجمند و بارآور که به ما کمک می‌کند جهان را به شکلی عینی و روشمند درک کنیم. علم معنای نهفته در هستی را نفی نمی‌کند.

علم کاوشی است ارجمند و بارآور که به ما کمک می‌کند جهان را به شکلی عینی و روشمند درک کنیم. علم معنای نهفته در هستی را نفی نمی‌کند. برعکس، این واقعیت که، همان‌طور که تأکید کردم،

دو هزار و پانصد سال پیش، در یونان باستان، برای رسیدن به یک فهم مشترک از عقیده، کوششی سامان‌مند آغاز شد. فیلسوفان یونان با فراهم آوردن قواعدی استوار از استنتاج منطقی، در اندیشه تهیه ابزاری برای صورتبندی تعقّل انسان بودند. این فیلسوفان، امیدوار بودند با رو آوردن به روش‌های استدلال عقلیِ همه‌پسند، به سردرگمی، کژفهمی‌و ستیزه که ویژه امور انسانی است، پایان دهند. هدف نهایی این طرح، رسیدن به مسلمات، یا بدیهیاتی بود که هر فرد خردمندی آنها را بپذیرد و راه‌حل همه اختلافات، از آنها برگرفته شود.

ضعف این برهان، چنان که هیوم آشکار کرده، در این است که با تمثیل پیش می‌رود. جهان مکانیکی مثل ساعت است؛ ساعت صانعی داشته، پس جهان هم باید صانعی داشته باشد. ولی به همین ترتیب، کسی می‌تواند بگوید جهان مانند یک ارگانیسم است، پس مثل جنینی در یک رحِمِ کیهانی رشد یافته است! آشکار است که برهان تمثیلی جای اثبات را نمی‌گیرد. بهترین پیامد تمثیل، پشتیبانی از فرضیه است. میزان پشتیبانی بستگی دارد به این که تمثیل تا چه میزان قانع‌کننده باشد. به گفته جان لسلی، اگر خدا نیز به پیروی از تبلیغات ساعت‌سازان، جهان را پر می‌کرد از تکه‌های سنگ خارا که بر هریک نوشته بود «ساخت خدا»، بی‌گمان حتی هیوم‌های این جهان نیز ایمان می‌آوردند.

در قرن هفدهم با توسعه علم مکانیک برهان آکویناس فرو ریخت. قوانین نیوتون بدون نیاز به دیده‌بانی الاهی، حرکت اجسام مادی را به طور کامل برحسب لَختی و نیرو تبیین می‌کنند. در عین حال، این شرحِ سراسر مکانیستی از جهان، هیچ جایی برای غایتمندی (علتِ غایی یا علتِ روبه‌هدف) نمی‌گذارد. تبیین رفتار اجسام را باید کمابیش در علت‌های فیزیکی جست‌وجو کرد؛ یعنی در نیروهایی که از سوی دیگر اجسام پیرامونی بر آنها اثر می‌کنند. با این‌همه، این تغییر دیدگاه، نتوانست این اندیشه را براندازد که جهان باید برای هدفی طراحی شده باشد.

در سده سیزدهم، آکویناس این دیدگاه را پیش آورد که اجسام طبیعی چنان رفتار می‌کنند که گویی به سوی هدف یا مقصدی معین راهنمایی می‌شوند «تا بهترین نتیجه حاصل شود.» به گفته آکویناس، در سازگاری وسیله با هدف، خواسته‌ای نهفته است. ولی چون اجسام طبیعی آگاهی ندارند، نمی‌توانند خودشان آن خواسته را برآورده کنند: «بنابراین باشنده‌ای هوشمند وجود دارد که به‌وسیله او چیزهای طبیعی به سوی هدفشان جهت می‌گیرند؛ ما این باشنده را خدا می‌نامیم.»

بیم آن است که این چیستان کهنه «کی خدا را ساخت؟» ما را به یک پس‌روی بی‌پایان درافکند. چنین می‌نماید که تنها راه گریز این است که فرض کنیم خداوند به گونه‌ای می‌تواند «خویشتن را تبیین کند»؛ بدین معنا که خدا، به زبان تخصصی که در آغاز این فصل شرح دادم، واجب‌الوجود است.